کم خونی فقر آهن در زنان شایع تر از مردان است. آهن برای ساختهشدن گلبولهای قرمز خون لازم است. البته بهجز آهن، مواد مغذی دیگری مثل اسیدفولیک، ویتامین ۶B، ویتامین ۱۲B، ویتامین C و پروتئینها هم برای خونسازی لازم هستند. آنمی فقر آهن زمانی است که برای مدت طولانی مقدار آهن دفعی بدن بیش از آهن جذبی باشد که درنتیجه ذخیره آهن بدن از دست میرود و برای تولید طبیعی هموگلوبین، آهن کافی در اختیار نیست، درنتیجه خونسازی با مشکل مواجه شده و فرد دچار کمخونی فقر آهن میشود.
کمبود آهن شایعترین اختلال تغذیهای در جهان است که حدود دو میلیارد نفر را در دنیا متأثر ساخته است. کودکان زیر ۵ سال و زنان باردار آسیبپذیرترین گروههای جمعیتی هستند. شایعترین علل فقر آهن در نوزادان و بچهها، نبود آهن کافی در رژیم غذایی آنها است. این عامل بهخصوص در کشورهای درحالتوسعه که مقدار آهن موجود در مواد غذایی کم بوده و بیماریهایی مثل مالاریا و سایر بیماریهای انگلی روده ای شایع است، بیشتر وجود دارد. شیوع فقر آهن در کشورهای درحالتوسعه حدود ۲۵ تا ۳۵ درصد گزارششده است.
طبق آمار سازمان جهانی بهداشت نیز ۴۲ درصد زنان باردار و ۳۰ درصد زنان غیر باردار که در سنین باروری (سنین ۱۵ تا ۵۰ سال) هستند، از کمخونی رنج میبرند.
در این مطلب میخوانید:
علل ایجاد کم خونی فقر آهن
برخی افراد به دلیل برخی بیماریهای مزمن (مانند بیماران کلیوی)، آهن از دست داده و یا قادر به جذب آهن نیستند، درنتیجه به کم خونی فقر آهن دچار میشوند؛ اما علل کمخونی فقر آهن در افرادی که دچار بیماری زمینهای نیستند شامل موارد زیر است:
- دریافت ناکافی آهن: درصورتیکه فرد غذاهای حاوی آهن را مصرف نکند، مستعد ابتلا به فقر آهن میشود. این موضوع بهویژه در کسانی که در معرض خطر هستند، میتواند مشکلات جدیتری ایجاد کند.
- عادتهای بدغذایی: مانند عدم مصرف گوشت، مصرف غذاهای غیر خانگی مانند پیتزا و انواع ساندویچهای سوسیس و کالباس، تنقلات غذایی کمارزش مانند چیپس، پفک و شکلات که موجب بیاشتهایی و عدم مصرف مواد غذایی موردنیاز میشوند، فرد را در معرض خطر کمبود آهن قرار میدهند. تغییرات خلقی که موجب بیاشتهایی شوند و یا رژیمهای نامناسب نیز که به محدودیت مصرف مواد غذایی بیانجامد، از عوامل دیگر مستعد کننده برای فقر آهن هستند.
- ابتلا به بیماریهای انگلی: که معمولاً در اثر رعایت نکردن اصول بهداشتی در مورد آب آشامیدنی، سبزیها و میوههای خام و توالتها افراد را مبتلا میکنند.
- مصرف چای همراه یا بلافاصله پس از غذا: چای حاوی مادهای به نام تانن است که مانع جذب آهن مواد غذایی میشود.
- مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامین C نیز احتمال بروز کمبود آهن را افزایش میدهد: ویتامین C یک عامل کم کننده مهم به جذب آهن است. کمبود دریافت ویتامین C موجب کاهش جذب آهن غذا و درنتیجه کمبود آهن میشود.
- مصرف نانهای حاوی جوششیرین: به علت اسیدفیتیک موجود، باعث کاهش جذب آهن میشود.
- مشکلات دندانی: که منجر به بیاشتهایی یا مشکل در غذا خوردن میشوند، نیز به علت دریافت ناکافی مواد غذایی، فرد را مستعد کمخونی فقر آهن میکنند.
- خونریزیهای شدید عادت ماهیانه در دختران و زنان جوان.
علل کم خونی فقر آهن در کودکان
علت کم خونی فقر آهن در کودکان شامل موارد زیر می شود:
- فقر تغذیه
- قطع زودهنگام شیر مادر و شروع تغذیه با شیر گاو تا قبل از یکسالگی
- دیر شروع کردن تغذیه تکمیلی.
علائم و نشانههای کم خونی فقر آهن
بیحالی، خستگی و رنگپریدگی از نشانههای کمخونی هستند. مخاط پلک پایین و زبان افراد کمخون و نیز خطوط کف دست آنها رنگپریده است، کف دست و پای ایشان گزگز میکند و خواب میرود، این افراد بیاشتها هستند، چشمانشان سیاهی میرود، سرگیجه و حالت تهوع دارند.
البته باید توجه داشت که ممکن است فقط برخی از این علائم در یک فرد کمخون دیده شود. در موارد بسیار شدید تپش قلب و تنگی نفس نیز دیده میشود. در کودکان و برخی نوجوانان ممکن است تمایل به خوردن خاک (مثلاً مهر) مشاهده شود که به آن «پیکا» میگویند.
پیشگیری از کم خونی فقر آهن
برای پیشگیری از کمبود آهن و کمخونی ناشی از آن اقدامات مختلفی را در سطح فردی و اجتماعی میتوان انجام داد.
مهمترین این اقدامات عبارتاند از:
آهن یاری
این کار عبارت است از توزیع قرص آهن در بین گروههای آسیبپذیر. اینروش در صورت لزوم بهعنوان یک سیاست کلان بهداشتی توسط مسؤولین مربوط اجرا میشود و اجرا یا عدم اجرای آن وابسته به سیاستهای بهداشتی هر کشور است.
غنیسازی مواد غذایی
همانطور که میتوان ید را به نمک اضافه کرد، آهن را نیز میتوان به برخی از مواد غذایی اضافه کرد.
البته این کار با مشکلات خاص خود مواجه است. در کشور ما غنیسازی نان با آهن و اسیدفولیک از سال ۶۸۳۱ در کشور شروعشده است. غنیسازی مواد غذایی نیز از روشهایی است که جزء سیاستهای کلان بهداشتی محسوب میشود و در صورت لزوم باید توسط دولتها به اجرا گذاشته شود. در حال حاضر در کشور ما نان تافتون، لواش و بربری با آهن و اسیدفولیک غنی میشود.
تغذیه مناسب
برای تأمین آهن موردنیاز بدن لازم است تا مواد غذایی حاوی آهن و نیز موادی که جذب آهن را افزایش میدهند به میزان کافی مصرف شوند. بهعلاوه باید از مصرف موادی که موجب کاهش جذب آهن میشوند (مانند چای و نانهای تهیهشده با جوششیرین) نیز پرهیز کرد.
شناختهشده ترین منابع آهن، انواع گوشت، مرغ و ماهی و جگر هستند، حبوبات، سبزیها، مغزها و خشکبار ( برگ هلو، زردآلو، انجیر، کشمش و خرما) نیز از منابع آهن بهحساب میآیند.
آهن موجود در غذاها به دو نوع «آهن هم» و «آهن غیرهم» تقسیم میشود. آهن «هم» که در گوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر بهوفور یافت میشود، در مقایسه با آهن «غیرهم» که در غذاهایی مانند اسفناج و عدس وجود دارد، از قابلیت جذب بهتری برخوردار است. چنانکه ۲۰ تا ۳۰ درصد آهن «هم» و حدود ۸ درصد آهن «غیرهم» موجود در مواد غذایی جذب میشوند. از اینرو غذاهای حاوی آهن هم منابع اصلی تأمین آهن به شمار میروند بهعلاوه آهن «هم» قابلیت جذب آهن «غیرهم» را نیز افزایش میدهد. برای مثال گوشت موجود در خورش اسفناج، علاوه بر اینکه خود منبع آهن مناسبی است، قابلیت جذب و ارزش آهن موجود در اسفناج و آلو را افزایش میدهد.
مصرف غذاهای حاوی ویتامین ث مانند میوهها و سبزیها قابلیت جذب آهن «غیرهم» مواد غذایی را افزایش میدهد.
توصیه های خود مراقبتی برای پیشگیری از کم خونی فقر آهن
- از مواد غذایی دارای آهن «هم» مانند گوشت قرمز، سفید و جگر استفاده کنید.
- مواد غذایی که قابلیت جذب آهن پایین دارند مانند اسفناج، حبوبات و تخممرغ را به همراه غذاهای حاوی آهن «هم» مصرف کنید.
- پروتئین سویا میزان جذب آهن را کاهش میدهد. برای مصرف سویا آن را با مقداری گوشت مخلوط کنید.
- از جوانه غلات و حبوبات که در مقایسه با دانههای خشک خود از قابلیت جذب آهن بالاتری برخوردارند، بیشتر استفاده کنید.
- همراه با وعدههای غذایی خود از سالاد، همراه با آبلیمو، نارنج یا آبغوره بیشتر استفاده کنید.
- سبزیهای تیره مانند اسفناج و جعفری را بیشتر مصرف کنید.
- در میان وعدهها بهجای مصرف تنقلات کمارزش مانند چیپس و پفک، از مغزها (گردو، پسته، بادام و …) و خشکبار (برگه، زردآلو، انجیر خرما و کشش) استفاده کنید.
- از مصرف چای، قهوه و دمکردههای گیاهی نیم ساعت قبل و ۲ ساعت بعد از غذا بپرهیزید.
- اگر احساس ضعف میکنید، زودتر از آنچه باید خسته میشوید و رنگپریده به نظر میرسید، ممکن است دچار کمخونی باشید. برای تشخیص و درمان به پزشک مراجعه کنید.
- درصورتیکه برای درمان به استفاده از قرص آهن احتیاج دارید، حتماً دارو را طبق توصیه پزشک مرتب مصرف کنید و پس از اصلاح کمخونی نیز دوره درمان را به مدت ۳ ماه تکمیل کنید.
- برای اجتناب از عوارض گوارشی احتمالی قرص آهن، آن را پس از غذا و یا همراه با آن استفاده کنید.
- مصرف قرص آهن همزمان با شیر و لبنیات جذب آن را با مشکل مواجه میکند. در عوض مصرف آن به همراه یک لیوان آب مرکبات (به علت محتوای ویتامین) جذب آهن را افزایش میدهد.
- مصرف قرص آهن موجب تغییر رنگ مدفوع میشود؛ و آن را به رنگ تیره درمیآورد. از مشاهده این مسئله نگران نشوید.
درمان کم خونی فقر آهن
درمان کم خونی فقر آهن با استفاده از مواد غذایی سرشار از آهن و قرص سولفات آهن است. میزان مصرف روزانه این قرص باید توسط پزشک تعیین شود. نکته مهم در مصرف قرص آهن، ادامه درمان تا ۳ ماه بعد از اصلاح کمخونی است. ادامه دریافت آهن در این مدت سبب میشود تا ذخایر آهن از دست رفته بدن مجدداً بازسازی شوند.
این مطالب را هم مطالعه کنید: هموفیلی چیست؟ + عوارض بیماری هموفیلی
درمان بیماری فقر آهن با گیاهان دارویی و طب سنتی
مصرف گیاه گزنه
گیاه گزنه سرشار از آهن و ویتامین C است همانطور که در بالا گفته شد ویتامین سی باعث جذب آهن میشود. برای رسیدن به نتیجهی سریع و دلخواه، کمخونیتان را با گزنه درمان کنید که هم طبیعی است و هم خیلی زود نتیجه را میبینید.
میتوانید به مدت چند هفته روزانه برگ تازهی گزنه مصرف کنید یا اینکه دمنوش گزنه درست کنید؛ بهاینترتیب کهبرگهای تازه یا خشک گزنه را در آب جوش بریزید و بگذارید به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه دم بکشد. میتوانید از پودر گزنه هم استفاده کنید. توجه داشته باشید که کپسولهای گزنه نیز در عطاریها یا داروخانهها وجود دارد که میتوانید از آن استفاده کنید.
مصرف پسته
با توجه به ترکیبات بسیار باارزش آلی و معدنی موجود در مغز پسته، مطالعات زیادی بر روی آن انجام شده و خواص ارزشمند آن مورد تأیید قرار گرفته است.
کمبود فولات میتواند باعث مشکلاتی چون کمخونی مگالوبلاستیک شود. همچنین، کمبود این ماده عامل بروز بیماریهای قلبی- عروقی است. با توجه به اینکه پسته حاوی فولات و آهن میباشد، به بهبود کمخونی کمک میکند.
مصرف خرما
خرما یکی از مواد غذایی سرشار از آهن است که مصرف آن میتواند به درمان کم خونی فقر آهن کمک بسیاری کند.